مقدمه

امروزه توانایی ابتکار و نوآوری یکی از عوامل برتری سازمانها در محیط رقابتی است. در شرایط پیچیده و متحول کنونی (عصر اطلاعات و ارتباطات) درک نوآوری بیش از پیش ضرورت پیدا می کند. درک نوآوری، تغییرات و تحولات آینده یک توانمندی ، مهارت و تخصص است. در حوزه امنیت ملی این نوع توانمندی و مهارت به قدری اهمیت دارد که گاهاً کوچکترین سهل انگاری منجر به نابودی می شود. از طرفی "کشف نیاز نهفته" یک فرصت جدید است. این مفهوم، اساس نوآوری در سازمان و کسب و کار به شمار می آید. منافع اصلی یک نوآوری به کسی تعلق دارد که نیاز نهفته را زودتر از دیگران کشف کند و بهتر از دیگران به آن پاسخ دهد.(غفاریان؛ 1390:46)

یکی از چالش های اساسی مدیریت،سیستمی نمودن آن است. "مهارت تفکر سیستمی" هم یک توانمندی و یک شایستگی کلیدی است که نهادینه شدن آن درسازمان منجر به ایجاد مزیت رقابتی خواهد شد. اما  غالب و حاکم کردن هرنوع تفکری در یک مجموعه بسیار پیچیده و دشوار است که زیربنای آن "گفتمان سازی" است. توان گفتمان سازی یک قابلیت استراتژیک برای رهبران سیستم محسوب می شود. عوامل موثر در ایجاد گفتمان بسیار متنوع هستند.گام اول در فرآیند گفتمان سازی هدفمند"اقناع سازی" است.

پژوهشگر معتقد است سیستمی نبودن مدیریت برای سازمان یک گلوگاه (یعنی یکی از موانع اصلی سازمان در دستیابی به اهداف استراتژیک) محسوب می شود. راهکار استراتژیک پیشنهادی نگارنده "گفتمان سازی تفکر سیستمی" است که در صورت پیاده شدن در سازمان به عنوان یک فرصت می تواند به مزیت رقابتی تبدیل گردد.

در مجال اندک این مقاله ابتدا رویکرد استرتژیک مورد استفاده پژوهشگر تبین و مفاهیم سیستم و تفکر سیستمی تشریح و سپس یکی از مدلهای نظری متقاعد سازی به عنوان زیر بنای گفتمان سازی بیان شده است.

بیان مساله:

مساله اصلی این پژوهش این است که؛ تغییر رفتار زمانی اتفاق می افتد که ابتدا تغییر در افکار و اندیشه ها اتفاق بیافتد. از سوی دیگر می دانیم افکار نهادینه شده کارساز و موثر خواهد بود. تفکر سیستمی به عنوان
 بنیادی ترین روش تفکر در این پژوهش جهت گفتمان سازی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

اهمیت و ضرورت تحقیق:

اهمیت تحقیق: با نهادینه شدن تفکر سیستمی نحوه متفاوتی از اندیشه در سازمان جاری و ساری خواهد شد که در این رویکرد از تفکر انگیزه یادگیری به منظور خلق بینش مشترک برای تصمیم گیری درست و آگاهانه ایجاد  می شود.

ضرورت: مشکل اصلی امروز سازمان پراکنده کاری و عدم یکپارچکی افکار و اندیشه ها و در نهایت اقدام ها و فعالیت ها و نداشتن تفکر یکپارچه و جامع نسبت به امور باعث افزایش ناکارآمدی در سازمان می شود.

اهداف تحقیق:

هدف اصلی: بررسی تفکر سیستمی در سازمان و نحوه پیاده سازی آن در سازمان با رویکرد استراتژیک.
هدف فرعی: بررسی چالش های موجود در مسیر گفتمان سازی.

سوالات تحقیق:

سوال اصلی: تفکر سیستمی چگونه در سازمان ایجاد و نهادینه می شود؟
سوال فرعی: رویکرد استراتژیک گفتمان سازی سیستم ها چگونه تبیین می شود؟

فرضیه های تحقیق:

فرضیه اصلی: با استفاده از الگوهای استاندارد گفتمان سازی می توان تفکر سیستمی را سازمان نهادینه کرد. فرضیه فرعی: رویکرد تجویزی برنامه ریزی استراتژیک رویکرد موثری در گفتمان سازی سیستم ها است.

روش اجرای تحقیق:

روش تحقیق این پژوهش تحلیلی – توصیفی است.

مفهوم شناسی و ادبیات تخقیق:

مدیریت استراتژیک:

مینتزبرگ مکاتب مدیریت استراتژیک را به دو دسته کلی؛1-  مکاتب تجویزی یا پیش تدبیری 2- مکاتب توصیفی یا تجربی – انطباقی تقسیم کرده است. مکتب تجویزی معتقد به طراحی رسمی و پیش بینی تدابیر تحلیلی برای تحقق هدفهای بلند مدت و مکتب توصیفی متکی بر اقدام به موقع و منطبق با شرایط جاری و تقریباً اعمال تدابیر غیر رسمی و خلق الساعه است.(علی احمدی:علیرضا؛1387:96)

عده ای با پارادایم تجویزی معتقد به برنامه ریزی استراتژیک هستند. در واقع پیش برنده استراتژی را برنامه   می دانندو عده ای دیگر متغیرها و شرایط حاکم بر محیط تجارت وصنعت را آنچنان فراوان و پیچیده می دانند که برنامه ریزی استراتژیک صرفاً یک برنامه است نه راهبرد. به نظر این عده پیش برنده استراتژِ فرصت ها هستند نه برنامه ها. ولی آنچه مسلم است فرایندها،مدلها و تکنیک های برنامه ریزی استراتژیک بخصوص در پارادایم تجویزی دارای چارچوب مشخص و ساده ای است که استراتژیست ها تمایل بیشتری به استفاده از آن مدل ها دارند. در صورتی که پارادایم توصیفی مدل یا فرآیندی را که دارای چارچوب مشخص و معین باشد، هنوز ارایه نشده است. زیرا در این پارادایم فرض بر این است که خلاقیت و نوآوری شاه کلید دستیابی به فرصت های محیطی است.وتا کنون هیچ فرآیندی که بتواند سازمان یا افراد را خلاق و نوآور کند ارایه نشده است. اما در ادامه دیدگاههایی که ذهن را بسوی درک بهتر پاردایم توصیفی رهنمون می سازند ارایه می شود.

رویه تدوین استراتژی اثر بخش با پارادایم توصیفی

 با توجه به تفاوت های اساسی پارادایم های تجویزی و توصیفی شاید بتوان گفت امکان ارایه مدل یا چارچوبی مشخص برای پارادایم های توصیفی وجود ندارد. ولی فرایند تحلیلی ساختار یافته ای که می توان در تکوین استراتژی در پارادایم توصیفی بدان اشاره نمود. ساختار تحلیلی استراتژی اثربخش است. در واقع این ساختار تحلیلی صرفاً برای ایجاد قدرت تحلیل، مورد نظر بوده و گرنه حقیقت امر به گونه ای دیگر است.

 رویه تحلیلی از سه بخش اصلی تشکیل شده است که این بخش ها عبارتند از:

1-   

شناسایی و تحلیل فرصت

2-    شناسایی و تحلیل گلوگاه

3-    ارایه راهکار استراتژیک.

فرصت چیست؟ فرصت ها چگونه درک می شوند؟ فرصت ها کجا هستند؟

فرصت بالفعل نمودن منفعت بالقوه نهفته در شرایط خاص است که این امر با اتخاذ استراتژی اثربخش محقق می شود. درک فرصت ها از یک تحرک ذهنی آغاز می شود. این تحرک ممکن است تاثیر یک پدیده خارجی و یا کاملاً ذهنی و درونی باشد. لازمه درک فرصت وجود ذهن خلاق و درک شهودی بسار بالاست. محیط اطراف انسانها و سازمانها آکنده و فراوان از فرصت های استراتژیک است. ولی تنها عده معدودی هستند که دارای خلاقیت،درک شهودی و حساسیت ذهنی هستند و به آن پی می برند.(غفاریان؛ 1390:26) بنابراین مهمترین امر در درک فرصت ها اول غنی سازی ذهن نسبت به موضوعد و سپس حساس سازی ذهن است.فرصت بالقوه برای همه وجود دارد ولی فرصت بالفعل برحسب قابلیت تکمیل عوامل منفعت تنها به افراد و سازمانهای خاصی تعلق می گیرد. فرصت ها صرفاً زاییده عوامل محیطی نیستند قابلیت ها (عوامل داخلی) نیز در شکل گیری آنها نقش موثری دارد.

گلوگاه چیست؟چگونه گلوگاه را تشخیص دهیم؟

گلوگاه ها همان موانع اصلی سازمان در دستیابی به اهداف استراتژیک (منافع نهفته در فرصت های استراتژیک) به شمار می آیند. شناسایی موانع و گلوگاه ها در سه گام انجام می پذیرد: (علی احمدی:علیرضا؛1387:423)

گام اول:شناسایی عوامل لازم برای تحقق منافع نهفته در فرصت که در واقع فهرستی از منافع و فرآیندهای لازم برای دستیابی به اهداف استراتژیک فراهم می شود. برای تحقق این امر دو رویکرد عینی و ذهنی وجود دارد.

گام دوم: تقسیم بندی این عوامل به دو دسته غیر استراتژیک (که دستیابی به آنها از پیچیدگی خاصی برخوردار است.) و استراتژیک (که دستیابی به آنها به سادگی میسر نیست.)

گام سوم: دسته عوامل استراتژیک با قابلیت های سازمان مقایسه شوند. آنهایی که در سازمان وجود دارند شایستگی کلیدی سازمان و آن عواملی که در سازمان ندارند گلوگاه های سازمان هستند. این گلوگاه نقطه تمرکز تلاش های فکری برای دستیابی به یک استراتژی اثربخش را نشان می دهد.

راهکار استراتژیک چیست؟

یک راهکار استراتژیک، راهکاریست که باید قادر باشد تا گلوگاه دستیابی به هدف را مرتفع کند و منافع استراتژیک نهفته در فرصت را با ریسک قابل قبولی محقق سازد.

راهکارهای استراتژیک به دو دسته تقسیم می شوند: راهکارهای ابداعی و راهکارهای اقتباسی. راهکارهای ابداعی از قابلیت خلاقانه استراتژیست سرچشمه می گیرند و در صورت اثربخشی ،منشائی برای شرایط مشابه آینده خواهند بود.راهکارهای اقتباسی از طریق تشابه وضعیت موجود با یک وضعیت شناخته شده قبلی به دست می آیند و ماهیت کار، یک عملیات تطبیقی است. (علی احمدی:علیرضا؛1387:424)

تعریف سیستم:

سیستم عبارت است از مجموعه پیچیده و یا ترکیبی از اجزاء و اعضا که بصورت یک کل واحد با یکدیگر در ارتباط بوده و در راستای یک هدف مشترک باهم همکاری و هماهنگی دارند. (رضاییان، 2: 1385)

مفهوم سیستم:

مفهوم سیستم ابتدا به صورت مکتوب و مدون توسط لودویک فون برتالنفی زیست شناس آلمانی مطرح شد. وی با تحقیقات خود از دهه سوم قرن بیستم ثابت کرد که چگونه آرایش اجزا به گونه ای پیوسته و سازمان یافته و در ارتباط با یکدیگر موجب یک کل واحد می شوند، که جهت کسب هدف مشترک فعالیت می کنند.

خصوصیات سیستم:

1. هر سیستم از تعدادی خرده سیستم یا اجزای کوچکتر تشکیل شده است.
2. در یک سیستم همبستگی و ارتباط متقابل بین اجزاء خرده سیستم ها وجود دارد.
3. خصوصیات کل اجزاء بیشتر از مجموعه تک تک اعضاء است.
4. خاصیت هر جزء از خاصیت کل سیستم متفاوت است.
5. هر سیستم دارای هدف و اجزای آن جهت کسب اهداف بطور ساختار یافته و قانونمند فعالیت می کنند.

مفرضات سیستم:

1-    نظم: قرار گرفتن هر چیز در جای خودش.

2-    تعادل: توازن با محیط

3-    تخصص: کارها و فعالیت ها به وظایف جداگانه تقسیم شده است.

4-    نوآوری: چون سیستم بطور دائم در حال تبادل با محیط است باید نوآور باشد تا خود را با محیط وفق دهد.

5-    استمرار: جریان و حرکت سیستم باید پایدار و دائمی باشد.

6-     ترکیب و هماهنگی: یگانه سازی در جهت کسب هدف

7-    توسعه و تکامل: رشد و پیشرفت

8-    تطبیق با محیط: شرط بقا و مبنای حرکت

نظریه عمومی سیستم ها:

نظریه عمومی سیستم ها در یک مفهوم ارگانیک و بیولوژیک که معمولاً انقلاب ارگانیک نامیده می شود ریشه یافته است و هدف آن کشف قوانین و نظم ذاتی انواع پدیده هاست.

ویژگی های نظریه عمومی سیستم ها:

1. به هم پیوستگی و وابستگی اجزاء: عناصر ناپیوسته و مستقل هرگز نمی توانند یک سیستم را تشکیل دهند.
2. کل گرایی: سیستم باید به عنوان یک کل تفکیک ناپذیر مورد مطالعه قرار گیرد.
3. هدف جویی: سیستم از اجزایی متعامل تشکیل می شود که در نهایت به یک وضعیت تعادلی منجر
    می شود.
4. ورودی ها و خروجی ها: در همه سیستم ها برای فعالیت در جهت کسب اهداف خود به ورودی هایی وابسته اند.
5. تبدیل: در همه سیستم ها ورودی به خروجی تبدیل می شود به گونه ای که با شکل اولیه متفاوت است
6. مقابله با بی نظمی و کهولت (آنتروپی) بطور کلی همه عناصر سیستم در جهت حداکثر بی نظمی در حرکت اند. از این رو باید آنتروپی را مهار کرد.
7. وضعیت ثابت و تعادل پویا (تنظیم): سیستم های باز با وارد کردن انرژی و جبران انتروپی و کسب بازخورد ادامه حیات می دهند و ثبات خود را حفظ می کنند.
8. سلسله مراتب: هر سیستم، بطور معمول کل پیچیده ای است که از خرده سیستم های کوچکتر تشکیل می شود، ضمن اینکه خودش خرده سیستم برای سیستم های بزرگتر است. به این ترتیب سلسله مراتبی از سیستم ها قابل تصور است.
9. هم نیروزایی (هم نیروزایی): یعنی اینکه کل بزرگتر از مجموع اجزای آن است.
10. هم پایانی: یعنی هر حالت و نتیجه نهایی ممکن است از مسیر های گوناگون قابل وصول باشد.

مفهوم تفکر سیستمی چیست؟

تفکر سیستمی یک قابلیت و یک توانایی ذهنی و فکری است که در نهاد انسانها توسط خداوند متعال آفریده شده است. تفکر سیستمی نوعی نگرش و بینش به مساله و راه کارهای حل آنهاست. نوزاد انسان از همان بدو تولد روندها و فرآیندهای جاری در محیط اطرافش را درک می کند و می آموزد که از طریق کدام فرآیند می تواند نیازهایش را رفع کند. کودک انسان از طریق بازی کردن با اسباب بازی هایش یاد می گیرد وسایل اطرافش چگونه کار می کند. کودک از همان ابتدا درک می کند که سیستم های اطرافش (رادیو، تلویزیون،یخچال ، موبایل ، لب تاپ ، پلی استیشن و ...) چگونه کار می کند. کودک می فهمد که اگر روشمند عمل نکند قطعاً نمی تواند سیستم های اطرافش را بکارگیرد یعنی کودک روشمند فکر می کند و روشمند عمل می کند. (مانند بازی در فضای مجازی)

تعریف تفکر سیستمی:

نوعی از تفکرات انسان است که در قالب آن فرآیندهای پیش نیاز، فرآیندهای جاری و فرآیندهای آتی مد نظر قرار گرفته و اطلاعات مورد پردازش و تحلیل می گیرند تا فکر سیستمی تولید گردد.

به عبارت دیگر، تفکر سیستمی ؛ تفکری است که در زمان پردازش، تحلیل  و تولید فکر فرآیندهای پیش نیاز جاری و آتی ناشی از تصمیم مورد نظر (نتیجه دلخواه هدف) حتماً مد نظر قرار گیرد.

مثال کاربردی:

می دانیم بازی والیبال یک سیستم است. دارای قواعد و قوانین منحصر به خود است. تیم یا اعضای سازمان پس از یادگیری اصول و قواعد سیستم (بازی) به ایفای نقش های تخصصی در پست های متفاوت می نماید. تیم A یک سیستم در مقابل تیم B هم یک سیستم مجزا هستند که هر دو تیم  A وB ریز سیستم سیستم بزرگتر بازی یا مسابقه هستند. هر یک از تیم های A و B از همان لحظات ابتدایی تشکیل تیم هایشان تفکر سیستمی در بین شان حاکم گشته است. بنابراین به این نتیجه می رسیم که تفکر سیستمی پدیده ناگزیر سیستم های انسانی است. منظور ما از ایجاد تفکر سیستمی در سازمان (تیم) یادگیری و کسب مهارت (تجزیه و ترکیب) کارکنان در مواجه با آسیب ها و تهدیدات برای تبدیل آنها به قوت ها و فرصت ها است. این فرآیند (تبدیل) در بستر زمان اتفاق می افتد. تیمی که تفکر سیستمی قوی تر دارد قادر است علاوه بر قالب شدن بر تفکرات اعضای خود بر تفکرات سیستم (تیم) مقابل نیز حاکم شود. هر تیمی که مهارت فکری قوی تری داشته باشد با صرف انرژی کمتری به راحتی به موفقیت می رسد. تفکر سیستمی در بازی والیبال در لحظه و بسیار سریع اتفاق می افتد. یعنی اعضای تیم در جایگاه های مختلف و مجزا در لحظه بسیار حساس فکر و عمل تیم مقابل را همزمان آنالیز کرده و هماهنگ بصورت سیستمی آرایش مناسب و موثر را می گیرند. یعنی سیستمی آنالیز (فکر) و سیستمی هم عمل می کنند تا هدف حاصل شود.

بيان مسئله در تفكر سيستمي:

يك سئوال مهم اينكه آيا تقكر سيستمي، تركيبي است ؟يا تحليلي؟ نظريه هايي وجود دارد در تفکر سیستمی ، توصیه می شود که ترکیب قبل از تحلیل انجام گیرد . در تفکر تحلیلی، چیزی که می خواهیم بررسی کنیم ، بعنوان یک کل تجزیه می شود . ولی در ترکیب ، چیزی که می خواهیم بررسی کنیم، بعنوان یک جزء از کلی که آنرا دربرگرفته ، بررسی می گردد . اولی ، حوزه مورد توجه محقق را تقلیل و دومی آنرا گسترش می دهد .به عنوان مثال ، تفکر تحلیلی برای تشریح دانشگاه شروع به تجزیه آن و رسیدن به عناصرش می کند . مثلاً از دانشگاه به دانشکده ، به دپارتمان ، به دانشجو، هیئت علمی و موضوعات درسی و ... می رسد . سپس عناصر را تعریف و آنها را جهت رسیدن به تعریف دپارتمان ، دانشکده و دانشگاه ترکیب می کند .برای مواجه با واقعیتها ، هم ترکیب و هم تحلیل لازم است . تحلیل روی ساختار موضوع متمرکز می شود . تعیین می کند سیستم ها چگونه کار می کنند. ترکیب بر کارکرد متمرکز می شود. بنابراین تحلیل، دانش(knowledge)  ایجاد می کند و ترکیب ، درک(understanding) را افزایش می دهد (درک از کل به جزء جریان دارد و دانش از جزء به کل) . تحلیل به درون چیزها می نگرد ولی ترکیب از بیرون به آنها نگاه می کند . در تفکر سیستمی اعتقاد براین است که با بسط سیستم مورد بررسی ، درک ما از آن افزایش می یابد. در عصر ماشین ، به تعامل بین اجزاء درون سیستم توجه می شد . ولی تفکر سیستمی ، علاوه برآن ، به تعامل سیستم با محیط نیز توجه دارد و نیز به تعامل کارکردی (Functional interaction) بین اجزاء سیستم توجه می نماید. در بيان اين مسئله به نكته ديگري مي شود اشاره كرد اين است كه تفکر سیستمی، نوعی منفی نگری و سرزنش شرایط محیطی است، تفکر سیستمی به ما می آموزد که چیزی که مسبب بروز مشکلات باشد، در بیرون از سیستم وجود ندارد. باید دانست که تمامی اسباب و علل مسائل در درون سیستم نهفته است و جزئی از آن به شمار می رود. چه در سازمان و چه در اجتماع، هر کس اگر خود را فقط در شغل یا موقعیت خود معنا کند، آنگاه قادر به درک اثر اعمال خود بر روی موقعیت دیگران نخواهد بود. ما غالباً شرایط محیطی را مقصر اصلی ناکامی ها می شناسیم و همواره تمامی گناهان را بر عهده چیزی بیرون از خود می اندازیم، در حالی که ما جزئی از سیستم هستیم نه جدای از آن. باید درک کنیم که چگونه افکار و اعمال ما به وجود آورنده مسائل و مشکلات ما هستند. نباید رخدادها را به چیزی یا کسی بیرون از خود نسبت دهیم. تفکر سیستمی، تفکری توسعه گرایانه است که برای فهم موانع توسعه به درون سیستم توجه می کند و در صدد حل آن برمی آید. «جیم کالینز» این رویکرد را در رهبران متعالی با استفاده از استعاره و با الگوی «پنجره و آینه» چنین بیان کرده است: «رهبران متعالی، وقتی کارها خوب پیش می رود و موفقیتی کسب می شود از «پنجره» به بیرون نگاه می کنند تا عوامل موفقیت را در بیرون از خود جست و جو کنند و همزمان به «آینه» می نگرند تا اگر نقصانی وجود دارد به خود و عملکرد خود نسبت دهند. (صالحی، محمد، 1390)

منظور از پیاده سازی (ایجاد) تفکر سیستمی در سازمان چیست؟

منظور از پیاده سازی (ایجاد) تفکر سیستمی در سازمان این است که شرایطی در سازمان فراهم گردد تا در آن شرایط (جو یا اتمسفر) کارکنان سازمان قابلیت تجزیه و ترکیب (تحلیل و درک) پدیده ها و رویدادهای جاری و  آتی سازمان را داشته باشند. به عبارت دیگر تک تک کارکنان پس از فراگیری قواعد تفکر سیستمی در درون سیستم نقش متفاوت و مجزا اما هماهنگ و هم راستا با اهداف سیستم ایفا می کنند.